Postawy rodzicielskie

WPŁYW POSTAW RODZICIELSKICH NA ZACHOWANIE DZIECKA

Atmosfera domu rodzinnego jako czynnik kształtujący zachowanie dziecka

Wychowanie dokonuje się zawsze w jakimś środowisku. Niezmiernie ważna w przebiegu procesu wychowania okazuje się atmosfera wychowawcza domu rodzinnego, wyczuwana przez dziecko instynktownie. Choć początkowo nie rozumie ono istoty otaczających go zjawisk – odbiera je. Miłość, życzliwość, spokój panujące w rodzinie, dają poczucie bezpieczeństwa. Napięcia, konflikty, niechęć – uniemożliwiają proces dobrego wychowania. Atmosfera wychowawcza tworzona jest przez odniesienia rodziców względem siebie oraz względem dzieci, na rodzicach spoczywa więc odpowiedzialność ukształtowania odpowiedniego gruntu dla oddziaływań wychowawczych, tj. wzajemnego okazywania sobie i dzieciom szacunku, zaufania, zrozumienia, troski oraz udzielania pomocy. Na atmosferę w rodzinie wpływa m.in. odpowiedni rytm życia domowego. Rozkład codziennych obowiązków powinien ułatwić tworzenie pozytywnych relacji między domownikami, wdrażanie dzieci do określonych prac, rozwijanie wspólnych zainteresowań, wspólne spędzanie czasu. Niedopuszczalny jest brak uporządkowanego planu życia codziennego, ponieważ rodzi to napięcia, zdenerwowanie, kłótnie. Od rodziców zależy, czy wszystkie codzienne sprawy ułożą się harmonijnie, czy stworzą wrażenie pośpiechu, niepewności, zamieszania. Decydującym natomiast czynnikiem w wychowaniu jest osobowość samych rodziców, ponieważ dziecko nabywa wzory zachowań i ról w rodzinie, społeczeństwie przez naśladowanie oraz psychiczne upodabnianie się do swoich rodziców. Wartości, które cenią w życiu, cele do których dążą, styl życia jaki prezentują – to czynniki, które wywierają piętno na osobowości ich dzieci. Skoro więc pierwszym i podstawowym środowiskiem wychowawczym jest dla dziecka rodzina, rodzice stają się pierwszymi i najważniejszymi wychowawcami. Na nich spoczywa wielka odpowiedzialność związana z kształtowaniem osobowości młodego człowieka pod wpływem ich własnej – już ukształtowanej.

Istota postawy rodzicielskiej

W procesie wychowania rodzice przyjmują różne postawy. Czasami nie uświadamiają sobie do końca, że zawsze ich zachowanie wywiera piętno na dziecku – dobre lub złe, a w konsekwencji rzutuje na jego przyszłość. Jakie mogą być postawy rodziców? Co nazywamy postawą rodzicielską? M. Ziemska pisze, że postawę rodzicielską można określić jako tendencję do zachowania się w pewien specyficzny sposób w stosunku do dziecka. Zachowanie to zawiera zawsze trzy składniki: myślowy (słowny osąd postawy dziecka), działanie (zachowanie rodzica wobec dziecka), uczuciowy (ekspresja towarzysząca wypowiedzi i działaniu rodzica). Tak więc w konsekwencji dziecko jest: spostrzegane, oceniane, traktowane przez matkę lub ojca. Za najbardziej charakterystyczny dla danej postawy przyjmuje się ładunek uczuciowy oraz stopień akceptacji dziecka, ponieważ wyznaczają one działanie w stosunku do niego. Postawy rodzicielskie ulegają zmianom w miarę jak zmienia się dziecko wkraczające w różne fazy rozwoju. Zmianie podlegają głównie:

  • stopień i jakość dawanej dziecku swobody,
  • formy dozoru nad dzieckiem.

W miarę dorastania maleje konieczność bliskiego kontaktu fizycznego, a wzrasta rola więzi psychicznej z rodzicami. Jeśli rodzice wraz z rozwojem dziecka nie przyjmują postaw właściwych dla danego okresu rozwojowego, prowadzi to do konfliktów, zaburzeń w zachowaniu dziecka, a w konsekwencji do deformacji w rozwoju jego osobowości. Zależność osobowości dziecka od postawy jego rodziców przejawia się u niego w rozwoju: sprawności umysłowej, uczuciowości, aktywności, uspołecznienia, dobrego lub złego przystosowania w szkole, stosunku do dorosłych.

POSTAWY NEGATYWNE
Postawa Zachowania rodziców Zachowania dziecka
ODTRĄCAJĄCA Rodzice odczuwają istnienie dziecka jako ciężaru ograniczającego swobodę, nie lubią dziecka, są nim rozczarowani i zawiedzeni. Uważają także, że opieka nad dzieckiem jest odrażająca lub przekracza ich siły. Stąd więc rodzą się następujące postawy cząstkowe:

  1. Brak okazywania uczuć pozytywnych, demonstrowanie negatywnych.
  2. Otwarta krytyka dziecka – brak uznania jakichkolwiek pozytywów dziecka oraz tolerancji dla jego niedociągnięć i wad.
  3. Dyktatorskie podejście (niewnikające w potrzeby dziecka lub motywy jego postępowania); kierowanie dzieckiem przy pomocy rozkazów i zastraszania; surowe kary, brutalne postępowanie z dzieckiem
  1. Zahamowanie uczuć wyższych, reakcje nerwicowe (przy nagłym odtrąceniu).
  2. Pozory niedorozwoju (na skutek zahamowania).
  3. Zastraszenie, bezradność, trudność w przystosowaniu się, zachowania aspołeczne lub antyspołeczne, agresywność, kłótliwość, nieposłuszeństwo, kłamstwo
UNIKAJĄCA Rodzice wykazują ubogi stosunek uczuciowy lub wręcz obojętność względem dziecka, stąd obcowanie z nim nie sprawia im przyjemności (nieraz rodzice nie umieją tego robić). Kontakt z dzieckiem jest wiec luźny (maskowany niekiedy kupowaniem zabawek). Na tę postawę składają się takie zachowania cząstkowe jak:

  1. Ignorowanie dziecka – unikanie lub ograniczanie kontaktu z nim do minimum (nieokazywanie uczuć, zbywanie prób nawiązania kontaktu przez dziecko).
  2. Obojętność wobec niebezpieczeństw, które mogą dziecku zagrażać.
  3. Niekonsekwencja i niedbałość we wprowadzaniu i przestrzeganiu wymagań.
  4. Pozorne zaspokajanie potrzeb dziecka przez okupywanie się, zaś brak zainteresowania jego sprawami.
  5. Brak zaangażowania dziecka w sprawy domu
  1. Niezdolność do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych (niestałość uczuciowa), rozwój socjo- i psychopatii, zahamowanie uczuć wyższych, gniew, agresja.
  2. Niezdolność do wytrwałości i koncentracji w nauce – możliwość wchodzenia w konflikt ze szkołą i rodzicami, niezdolność obiektywnych ocen, skłonność do przechwałek
  3. Zmienność planów.
  4. Brak zdolności do podejmowania zobowiązań, współdziałania, troski o własność swoją i innych.
NADMIERNIE CHRONIĄCA
  1. Niedocenianie możliwości dziecka: niedopuszczanie do samodzielności, rozwiązywanie za dziecko problemów, nadmierne zaabsorbowanie jego zdrowiem, przedstawianie świata jako zagrażającego.
  2. Postępowanie uzależniające od matki lub ojca (ograniczanie swobody, izolacja społeczna wścibstwo).
  3. Nadmierna obrona dziecka przed zarzutami
  1. Opóźnienie osiągania dojrzałości emocjonalnej (infantylizm) i społecznej. Zależność dziecka od rodziców – w samotności bywa niepewne, niespokojne, nieszczęśliwe.
  2. Ustępliwość i izolacja względem obcych (najczęściej rówieśników).
  3. Zachowanie typu „rozpieszczone dziecko”: nadmierna pewność siebie, poczucie wyższej wartości, niepowściągliwość, zuchwalstwo, awanturniczość, zarozumialstwo, wymagające i egoistyczne nastawienie, tyranizowanie rodziców
NADMIERNIE WYMAGAJĄCA Rodzice „naginają” dziecko do wytworzonego przez nich wzoru, jaki chcieliby oni posiadać, bez liczenia się z indywidualnymi cechami i możliwościami dziecka. Takie postępowanie rodzi poczucie presji u młodej osoby, która nieraz nie może sprostać oczekiwaniom rodziców. Postawy cząstkowe to:

  1. Narzucanie autorytetu – brak uznania praw równego w rodzinie i poszanowania indywidualności dziecka.
  2. Stawianie dziecku wygórowanych wymagań, rządzenie dzieckiem (przesadne nastawienie na osiągnięcia, zbyt duża ilość narzucanych propozycji, krytyczny stosunek, ciągła dezaprobata rodziców).
  3. Nieprzyznawanie dziecku prawa do samodzielności (uniemożliwianie działania na własną odpowiedzialność).
  4. Ograniczanie swobody przez stosowanie sztywnych reguł (niedopuszczanie do ustępstw od ustalonej praktyki)
  1. Uległość (mogąca przerodzić się w bunt okresu dojrzewania).
  2. Obsesje, przewrażliwienie, brak wiary we własne siły, brak zdolności do koncentracji.
  3. Brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość
POSTAWY POZYTYWNE
AKCEPTACJA
  1. Zadowolenie z kontaktu z dzieckiem.
  2. Okazywanie dziecku uczucia (miłości, sympatii).
  3. Jawna aprobata dziecka, przyjęcie go takim jakie ono jest (cechy fizyczne, usposobienie, umysł, ewentualne ograniczenia).
  4. Dawanie poczucia bezpieczeństwa
  1. Dziecko wesołe, przyjacielskie, miłe.
  2. Zdolność do wyrażania uczuć, np. okazywania współczucia, zdolność do przywiązania, nawiązania trwałej więzi emocjonalnej.
  3. Wytrwałość, zadowolenie z pracy, w którą trzeba było włożyć wysiłek.
  4. Dziecko odważne
WSPÓŁDZIAŁANIE
  1. Zainteresowanie rodziców zabawą i pracą dziecka.
  2. Wciąganie i angażowanie (z przyjemnością) dziecka w zajęcia domowe – nieraz w sprawy rodziców (odpowiednio do wieku dziecka)
  1. Ufność wobec rodziców, wciąganie ich do porady, szukanie u nich pomocy.
  2. Zdolność do współdziałania, podejmowania zobowiązań, troska o własność swoją i innych
ROZUMNA SWOBODA
  1. Dawanie dziecku w miarę dorastania coraz szerszego zakresu swobody, pozwalanie na pracę lub zabawę z dala od siebie (opieranie się na więzi psychicznej, a nie fizycznej z dzieckiem). W tej sytuacji margines swobody i zaufanie (jakim darzą rodzice dziecko) umożliwia utrzymanie ich autorytetu.
  2. Rodzice są dalecy od wyolbrzymiania zagrażających dziecku niebezpieczeństw, choć dbają o bezpieczeństwo i zdrowie dziecka
  1. Uspołecznienie, zdolność współdziałania z rówieśnikami, pomysłowość, bystrość, trzeźwość umysłu, łatwość przystosowania do różnych sytuacji społecznych.
  2. Odwaga, pewność siebie, dążenie do pokonywania różnych przeszkód, spełnianie trudnych zadań, kończenie rozpoczętych czynności